Centrum Edukacji i Kultury Muzułmańskiej Tatarów Polskich w Kruszynianach

Medale do nabycia w budynku muzeum!

Wieś Kruszyniany, położona na wschód od Białegostoku przy dzisiejszej granicy polsko – białoruskiej, powstała w pierwszej połowie XVI wieku w wyniku przeprowadzonej przez królową Bonę tzw. „pomiary włócznej”. W drugiej połowie XVI wieku była już dużą osadą z dość dobrze rozwiniętym rzemiosłem wiejskim. Potop szwedzki i najazd moskiewski w wieku XVII spowodowały, że miejscowość wyludniła się. To prawdopodobnie spowodowało, że wieś tę otrzymał pułkownik Samuel Murza Krzeczowski i jego podkomendni na mocy przywileju wydanego w Grodnie 12 marca 1679 r. przez króla Jana III Sobieskiego. Przywilej ten mówił również o Łużanach i Nietupie – zwanej Białohorcami (dziś Białogórce), położonych pod Krynkami. Nielicznych ocalałych mieszkańców przesiedlono do pobliskiej wsi Sanniki, a w Kruszynianach powstały nowe tatarskie gospodarstwa i folwarki. Folwarkami, będącymi własnością oficerów, były to: Leonowszczyzna (Ułańszczyzna), Górka, Komorowszczyzna, Achmatowszczyzna i Murawszczyzna. Do obrabiania ziemi folwarcznej zatrudniano osiedlających się chłopów. Pozostali żołnierze założyli swe gospodarstwa na działkach nieco większych od dawnych działek chłopskich.

Wśród osiadłych w nowym miejscu Tatarów zrodziła się potrzeba wzniesienia świątyni. Dziś nic nie wiadomo o pierwszym meczecie w Kruszynianach.  Nie zachowały się po nim żadne ślady ani źródła historyczne.

Obecna świątynia jest położona w środkowej części miejscowości, przy drodze prowadzącej do mizaru – muzułmańskiego cmentarza. Wybudowana została prawdopodobnie między rokiem 1768 a rokiem 1795 z fundacji właścicieli folwarków istniejących w Kruszynianach i w okolicy. Niewątpliwie duży wkład w budowę pochodził również od rodziny Krzeczowskich.

Meczet w Kruszynianach został wybudowany z dyli, oszalowany deskami, nakryty dwuspadowym dachem, krytym gontem. Budowla ta jest ciekawym połączeniem architektury meczetów muzułmańskich, kościołów barokowych i tradycyjnego budownictwa ludowego.  W porównaniu z meczetami z terenu dawnego imperium islamskiego meczet kruszyniański jest znacznie skromniejszy. Budowniczowie świątyni pochodzili prawdopodobnie z samych Kruszynian lub okolicznych wsi. Być może byli to ci sami cieśle, którzy zbudowali przed 1791 r. cerkiew cmentarną p.w. Św. Anny w Kruszynianach. To tłumaczy podobieństwo tej budowli do kościołów czy cerkwi.

Jednym z niewielu elementów architektury muzułmańskiej w kruszyniańskim meczecie są baniaste kopuły, zakończone półksiężycem, wieńczące wieże elewacji głównej. Hełmy te są nawiązaniem do kopuł meczetów tureckich i arabskich. Tam muezzini wchodzą na wieże swych meczetów, by wygłosić azan – wezwanie wiernych do modlitwy.

Innym orientalnym elementem tej budowli jest mihrab – nisza w południowej ścianie, wskazująca wiernym Mekkę i kierunek, w którym powinny być zanoszone modły.

Świątynia jest niewielkich rozmiarów ale mimo tego posiada podstawowe elementy każdego meczetu, przypominając jednocześnie swoim planem i bryłą z mihrabem usytuowanym na osi typowe rozplanowanie kościoła z apsydą. Także wygląd zewnętrzny, z dwiema wieżami w elewacji frontowej nasuwa skojarzenia z polskimi kościołami drewnianymi  np. z kościołem p.w. św. Stanisława Biskupa i Najświętszej Panny Marii w Narwi, pochodzącym z 1755 r.

Wyposażenie wnętrza meczetu w przeważającej części jest współczesne. Jego najważniejszym elementem i jednocześnie najstarszym jest minbar, pochodzący  prawdopodobnie z XIX w. Wykonany z drewna, z sześcioma stopniami prowadzącymi na podest nakryty niskim, czterospadowym daszkiem z półksiężycem wspartym na trzech kulach. Przy wejściu na schodki znajduje się portal z wysokich słupków, połączonych u góry poziomą belką z trzema półksiężycami. Przy schodkach i wokół podestu umieszczono balustradę z toczonymi tralkami.  Minbar malowany ciemnozielono z detalami pozłacanymi i malowanymi na biało. Ponadto w skład wyposażenia wnętrza meczetu wchodzą dywany leżące na podłodze, liczne muhiry wiszące na ścianach oraz lampy i kinkiety w stylu orientalnym – bogatsze w części meczetu przeznaczonej dla kobiet. Od 2012 roku meczet i mizar w Kruszynianach i  Bohonikach wpisane są jako pomniki historii Rzeczpospolitej Polskiej.